مقدمه
در دنیای حقوق، گاهی اوقات افراد با محکومیتهای مالی مواجه میشوند که پرداخت یکجای آنها برایشان مقدور نیست. در چنین شرایطی، قانونگذار برای حمایت از اقشار آسیبپذیر، راهکاری پیشبینی کرده است که به آن «اعسار از محکوم به» گفته میشود. این مفهوم، به معنای ناتوانی مالی فرد در پرداخت بدهی یا محکوم به است. اعسار، به متعهد اجازه میدهد تا از راههای قانونی، نحوه پرداخت بدهی خود را تسهیل کند. موسسه حقوقی «زوج وکیل» با بهرهگیری از تخصص وکلای پایه یک دادگستری، آماده ارائه مشاوره حقوقی تخصصی در این زمینه است.
اعسار از محکوم به چیست؟
اعسار در لغت به معنای تنگدستی، ناتوانی و درماندگی است. در اصطلاح حقوقی، اعسار به وضعیتی اطلاق میشود که فرد مدیون (بدهکار) به دلیل نداشتن دارایی کافی یا عدم دسترسی به اموال خود، توانایی پرداخت دین یا محکوم به را ندارد. این ناتوانی باید واقعی و اثباتشده باشد. به عبارت دیگر، فرد نه تنها توانایی پرداخت یکجای بدهی را ندارد، بلکه حتی قادر به پرداخت آن به صورت اقساطی نیز نیست. مفهوم اعسار، مختص محکومیتهای مالی است و شامل محکومیتهای غیرمالی مانند انجام کاری یا ترک فعل نمیشود.
انواع اعسار
اعسار از محکوم به به دو دسته اصلی تقسیم میشود:
- اعسار از پرداخت محکوم به: این رایجترین نوع اعسار است که در آن فرد ناتوانی خود را در پرداخت مبلغی که به موجب حکم دادگاه به پرداخت آن محکوم شده است، اعلام میکند. این محکومیت میتواند ناشی از چک، مهریه، نفقه، خسارات تأخیر تأدیه، بدهیهای تجاری و سایر موارد مشابه باشد.
- اعسار از تحمل حبس: در برخی موارد، در صورتی که فرد به دلیل ناتوانی مالی نتواند جریمه نقدی مقرر در حکم را پرداخت کند، ممکن است قانونگذار امکان اعسار از تحمل حبس جایگزین را نیز برای او در نظر بگیرد. این موضوع بیشتر در جرایم تعزیری مطرح میشود.
شرایط و ارکان اعسار از محکوم به
برای پذیرش دادخواست اعسار از سوی دادگاه، شخص معسر باید شرایط مشخصی را دارا باشد. مهمترین این شرایط عبارتند از:
۱. ادعای اعسار در زمان مناسب
شخصی که قصد استفاده از ظرفیت اعسار را دارد، باید این ادعا را در زمان مناسب مطرح کند. این زمان معمولاً پیش از شروع عملیات اجرایی یا در صورت شروع آن، در اولین فرصت ممکن است. طرح دادخواست اعسار پس از سالها و در مراحل پایانی اجرای حکم، ممکن است با رد مواجه شود.
۲. اثبات ادعای اعسار
بار اثبات اعسار بر عهده شخصی است که این ادعا را مطرح میکند. به موجب ماده 2 قانون اعسار، معسر کسی است که به دلیل عدم دسترسی به مال یا نداشتن مال، توانایی پرداخت یک بدهی را ندارد. اثبات این موضوع نیازمند ارائه مدارک و شواهد کافی است. این مدارک میتواند شامل موارد زیر باشد:
- گواهی عدم اشتغال به کار رسمی
- گواهی حقوق ناچیز (در صورت اشتغال)
- مدارک مربوط به هزینههای ضروری زندگی (اجارهبها، هزینه درمان، مخارج خانواده)
- شهادت شهود
- استشهادیه محلی
- لیست اموال و داراییهای احتمالی (که باید نشان دهد داراییها کافی یا قابل دسترس نیستند)
نکته حائز اهمیت این است که عدم وجود اموال قابل توقیف و عدم دسترسی به آنها، باید به اثبات برسد. صرف ادعای فقر کفایت نمیکند.
۳. نداشتن تمکن مالی
همانطور که گفته شد، اعسار به معنای ناتوانی واقعی در پرداخت دین است. این به معنای آن است که شخص نه تنها دارایی قابل توجهی ندارد، بلکه قادر به تحصیل آن نیز نیست. دادگاه با بررسی وضعیت اقتصادی و معیشتی فرد، میزان داراییهای او و همچنین هزینههای ضروری زندگیاش، حکم به پذیرش یا رد اعسار خواهد داد.
مراحل قانونی درخواست اعسار
برای طرح دعوای اعسار از محکوم به، مراحل زیر باید طی شود:
- تنظیم دادخواست: اولین گام، تنظیم دادخواست اعسار است. این دادخواست باید به طرفیت محکومله (طلبکار) تنظیم شده و در آن مشخصات کامل طرفین، مبلغ محکوم به، شرح حال مالی خواهان و دلایل اعسار ذکر شود.
- ضمائم دادخواست: مدارک و مستنداتی که ادعای اعسار را اثبات میکنند، باید به دادخواست پیوست شوند.
- تقدیم دادخواست به دادگاه: دادخواست به همراه ضمائم، باید به دادگاهی که حکم اولیه را صادر کرده یا دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به امور مالی در حوزه قضایی مربوطه را دارد، تقدیم شود.
- ابلاغ به طرف مقابل: دادگاه پس از دریافت دادخواست، آن را به طرف مقابل (محکومله) ابلاغ میکند تا در صورت تمایل، دفاعیات خود را ارائه دهد.
- تحقیقات دادگاه: دادگاه در صورت لزوم، تحقیقات لازم را برای احراز اعسار شخص انجام میدهد. این تحقیقات ممکن است شامل تحقیق از محل کار، همسایگان و استماع شهادت شهود باشد.
- صدور حکم: پس از بررسی ادله و مستندات، دادگاه در صورت احراز شرایط اعسار، حکم به پذیرش اعسار و تعیین نحوه پرداخت محکوم به به صورت اقساطی صادر میکند. در غیر این صورت، حکم به رد اعسار صادر خواهد شد.
تأثیر پذیرش اعسار
در صورت پذیرش اعسار، پرداخت محکوم به به صورت یکجا متوقف شده و نحوه پرداخت آن به صورت اقساطی، با رعایت توان مالی فرد و با تعیین از سوی دادگاه، تعیین میشود. این امر مانع از اعمال روشهای اجرایی سختگیرانه علیه فرد معسر میشود.
اعسار از پرداخت مهریه
اعسار از پرداخت مهریه یکی از رایجترین مواردی است که زوجین با آن مواجه میشوند. در صورتی که زوج نتواند تمام یا بخشی از مهریه زوجه را در زمان مقرر (که معمولاً پس از طلاق یا در صورت مطالبه زوجه است) پرداخت کند، میتواند دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه تقدیم کند. اثبات اعسار در این خصوص نیز مستلزم رعایت همان تشریفات قانونی است. برای آشنایی بیشتر با حقوق و تکالیف مربوط به مهریه، مطالعه مقاله «تعلق نفقه به زن در طلاق طبق قانون ایران: حقوق و رویههای قانونی» توصیه میشود.
اعسار از پرداخت نفقه
زوج نیز در صورتی که توانایی مالی پرداخت نفقه خود و فرزندانش را نداشته باشد، میتواند دادخواست اعسار از پرداخت نفقه را مطرح نماید. شرایط اثبات اعسار در این مورد نیز مشابه سایر موارد اعسار است.
اعسار از پرداخت چک
در صورتی که فرد صادرکننده چک، توانایی پرداخت وجه چک را نداشته باشد، میتواند با اثبات اعسار خود، از راههای قانونی مانند تقسیط بدهی، از حبس تعزیری ناشی از عدم پرداخت چک رهایی یابد. لازم به ذکر است که اعسار از پرداخت وجه چک، صرفاً مانع از زندانی شدن است و اصل دین (مبلغ چک) همچنان باقی است.
اعسار در صورت وجود اموال
نکته مهم این است که حتی اگر فرد مقداری اموال داشته باشد، در صورتی که این اموال جزو مستثنیات دین نباشند و شخص نتواند با فروش یا استفاده از آنها، دین خود را ادا کند، ممکن است دادگاه اعسار او را بپذیرد. مستثنیات دین شامل اموال ضروری زندگی مانند مسکن، وسایل منزل، ابزار کار و… است که قابل توقیف نیستند.
مواردی که اعسار پذیرفته نمیشود
اعسار به طور کلی برای تسهیل وضعیت بدهکارانی است که واقعاً توانایی پرداخت ندارند. بنابراین، در شرایط زیر ممکن است دادگاه اعسار را نپذیرد:
- عدم ارائه مدارک و مستندات کافی برای اثبات ادعا
- عدم حضور در جلسات دادگاه و عدم پیگیری پرونده
- وجود اموال قابل دسترس و کافی برای پرداخت دین
- عمد در مخفی کردن اموال یا انتقال صوری داراییها
- طرح دادخواست اعسار پس از گذشت زمان طولانی و عدم پیگیری در زمان مناسب
برای روشن شدن مسیر قانونی و جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه، دریافت خدمات حقوقی تخصصی از وکلای مجرب ضروری است.
نتیجهگیری
اعسار از محکوم به، ابزاری قانونی است که در شرایط تنگدستی مالی، به افراد کمک میکند تا از فشار پرداخت یکباره بدهیها رهایی یابند و بتوانند محکومیت مالی خود را به صورت اقساطی و متناسب با توانایی مالی خود پرداخت کنند. موفقیت در پرونده اعسار، نیازمند ارائه مدارک و شواهد محکم و رعایت دقیق تشریفات قانونی است. اگر با چنین شرایطی روبرو هستید، استفاده از راهنماییهای یک وکیل پایه یک دادگستری میتواند مسیر شما را هموارتر سازد.